Guram Tsibakhashvili
მოგზაურობა სარკის მიღმა
ტექსტი: ნათია წულუკიძე
გურამ წიბახაშვილის არქივში უკვე უამრავი ფოტო დაგროვდა, ისინი არსებობენ სერიებად, ცალ-ცალკე, სათაურებით, სათაურების გარეშე და ყველაფრის, ყველა განსხვავების მიუხედავად ერთ სამყაროს ქმნიან. სამყაროს, რომლის გასაცნობად და დასათვალიერებლად ისევე უნდა წავიდეთ როგორც ალისა შავი დედოფლისკენ: `არა მისკენ, არამედ მისგან და იქნებ მივუახლოვდე მას". თანამედროვე ხელოვნებაში შემოქმედის ხასიათის საპოვნელად, ამოსაცნობად მხოლოდ ასეთი მოგზაურობაა დასაშვები, რადგანაც მხოლოდ ასეთ გაორებულ და არაერთმნიშვნელოვან, არასწორ და არასწორხაზოვან მოგზაურობას მოაქვს შედეგი. წინააღმდეგ შემთხვევაში აუცილებლად დაიბნევი და დაიკარგები თანამედროვე ხელოვნების სივრცეში.
თანამედროვე ხელოვნებამ რადიკალურად იცვალა მიმართულება. თუკი მანამდე არსებობდა ხელოვნების ვერტიკალური განვითარების იერარქიული საფეხურები, XX ს-დან ხელოვნებაში სრულიად იკარგება იერარქიულობა. ვერტიკალს ჰორიზონტალი, იგივე სივრცე ცვლის. ნებისმიერი შემოქმედებითი ეტაპი ან მიმართულება არის სივრცეში გაჭრილი კიდევ ერთი კარი, კიდევ ერთი დამატებით დაპყრობილი ჰორიზონტალი. წინა საუკუნეების ხელოვნების სწრაფვა სიმაღლისკენ, XX ს-დან იცვლება სივრცისკენ სწრაფვით. XX ს-ის ადმიანს აღარ სურს იყოს წმინდანი, მას სურს იყოს მეცნიერი, ფილოსოფოსი. და იწყება დაკარგული პოეტურობის ხანა, რომელშიც შემოქმედი აღარ არის პოეტი, ქურუმი. მან როგორც მეცნიერმა, ფილოსოფოსმა იცის პოეზია, ფლობს ინფორმაციას და უბრალოდ ოსტატურად იყენებს, მანიპულირებს ცოდნით. ყველაზე მძფრად ეს მომენტი თანამედროვე პოსტმოდერნულ ხლოვნებაში იკვეთება. ალბათ ამიტომაც ვერ ვადგენთ ამ მოვლენის ზუსტ ქრონოლოგიურ ჩარჩოებს, ვერ განვმარტავთ ზუსტ ხასიათს. ჩვენ თვითონვე აღარ ვიცით ჩვენი შემოქმედების საზღვრები. ეს ბუნებრივიცაა ხანაში, რომელშიც აღარ არსებობს პოეტურობა, უშუალობა, სწრაფვა სიმაღლისკენ. არსებობს მხოლოდ ინფორმაცია პოეტურობის, უშუალობის, სიმაღლისკენ სწრაფვის შესახებ. ამ ინფორმაციას კი სხვადასხვა სახით განათავსებენ თავისი გენიალურობის პროპორციულად გაშლილ სივრცეში სხვადასხვა სახის და კონცეფციის მქონე შემოქმედნი. და მათ სამყაროში მოგზაური `ალისებიც" მათი გენიალურობის პროპორციულად პოულობენ `სასწაულებს". ამგვარ პირობებში კი შემოქმედებითი ფასეულობის და ღირსების შენარჩუნება გაცილებით ძნელი ხდება, რადგანაც ეპოქებმა თითქმის არცრეთი აღმოუჩენელი სასწაული დაგვიტოვა, არცერთი გაუშუფრავი შტრიხი და არცერთი განუმარტავი ცნება. თუმცა, თურმე გამოსავალი, გზა ახალი სივრცისკენ ამ შემთხვევაშიც არსებობს. არსებობს უკვე ძალიან ცნობილი და ძველი ცნებებისთვის მიცემული განმარტებების ახალი სისტემის სახით.
`განმარტებანი" - ზუსატად ასე ჰქვია გურამ წიბახაშვილის ყველაზე ცნობილ სერიას, რომლის პირველი ნაწილი 100 ფოტოსაგან შედგება, მეორე კი რამდენიმეწლიანი ინტერვალის შემდეგ დაიწყო და ჯერ კიდევ არ დასრულებულა. ორივე ნაწილის კომპოზიციური აგების პრინციპი აბსოლუტურად იდენტურია: ცენტრში ფოტო, მის გარშემო ფოტოქაღალდის გაუმჟღავნებელი ნაწილი, ფოტოსთვის ლექსიკონიდან მიცემული განმარტება და ავტორის მიერ წითელი საღებავით დახატული საგანგებოდ შერჩეული დეტალები. ეს კომპონენტები ერთი ძირითადი მოვლენის, ცნების გარშემო არის სინთეზირებული და ამ სინთეზირებით იქნმნება ავტორის კონცეპტუალური მხატვრული ენა, რომელიც ნებისმიერ მოვლენას თუ ცნებას თავისებურ განმარტებას აძლევს. მაგრამ გურამ წიბახაშვილის სერიასთან მიმართებაში ტერმინი – განმარტება თავისთავად დამატებით განმარტებას საჭიროებს. განმარტებითი ლექსიკონიდან ამოღებული სიტყვის ან ცნების ზუსტი განმარტება თან ერთვის შესატყვის ფოტოს, როგორც ფაქტს, დოკუმენტს და გვიჩვენებს რამდენად სწორი ან არსწორია ჩვენს ცნობიერებაში ტრადიციულად დამკვიდრებული აღქმა, განმარტება, ახსნა. ფოტოსურათ `ნოსტალგიის" შემთხვევაში ლექსიკონიდან აღებული ბანალური ტექსტი – `ნოსტალგია – (ბერძ. Nოსტოს შინ დაბრუნება და Aლგოს ტანჯვა, ტკივილი) – სამშობლოს სევდა გამოწვეული სამშობლოში დაბრუნების შეუძლებლობის გამო", კეზელის ნეგატივებიდან აღებული გემბანზე მდგომი სევდიანი მამაკაცის ფოტო და ავტორის მიერ წითელი საღებავით დახატული ისრები (მიმართულების, იქ, სხვაგან ყოფნის სახიერი სინონიმი როგორც ნოსტალგიის მიზეზი) შესანიშნავად ხსნის ამ ცნების ფენომენს სამივე ასპექტში: სახიერად (ფოტო), ვერბალურად (ლექსიკონის განმარტება) და გრძნობისმიერად (წითელი დეტალი). და თუ `ნოსტალგიის" შემთხვევაში ეს კომპონენტები მართლაც ურთიერთგანმარტებების სახით არსებობენ, ფოტოსურათ `დეტალის" შემთხვევაში სულ სხვაგვარი დანიშნულება აქვთ. ტექსტი (დეტალი – რისამე შემადგენელი ნაწილი) თან ერთვის ფოტოს ქალის სახისა და მხრის ფრაგმენტული გამოსახულებით, ფოტოს ზემოთ წითელი საღებავით კი პრიმიტივისტულ სტილში ქალის მცირე ზომის ტორსია გამოსახული. ამ შემთხვევაშიც სამივე კომპონენტი ერთმნიშვნელოვნად შეესაბამება ცნება დეტალს, მაგრამ კომპონენტების ურთიერთშესაბამისობა უკვე ნამდვილად არაერთმნიშვნელოვანია. ფოტოზე გამოსახული `რისამე (ამ შემთხვევაში ქალის) შემადგენელი ნაწილი" სრულ წარმოდგენას გვაძლევს მთელზე. ეს არის არაორდინალური პორტრეტი ტრადიციულად აუცილებელი სახის, თვალების და ხელების გარეშე. მხოლოდ მხარი, სახის მცირე ნაწილი, ლექსიკონიდან ამოღებული განმარტება და დეტალი კარგავს თავის პირველად მნიშვნელობას. ამ შემთხვევაში დეტალი აღარ არის მხოლოდ დეტალი, ის გაცილებით მეტი – პორტრეტია. დამატებითი დატვირთვა აქვს სურათის მესამე – წითელ დეტალსაც. ქალის პატარა ტორსი თავის მონუმენტალიზმით სრულიად ბუნებრივ და ლოგიკურ ასოციაციას ბადებს პრეისტორიული ხანის სკულპტურასთან და ამ ასოციაციიის ხარჯზე უკვე თავისთავად სცილდება მხოლოდ დეტალის მნიშვნელობას.
სამყაროს, გარემოს მიმართ ასეთი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულების გამო გურამ წიბახაშვილი საკმაოდ მარგინალურ და სკანდალურ შემოქმედებას ქმნის, რასაც ძალიან იშვითად ამჩნევენ და შესაძლოა ეს სკანდალურობის ერთ-ერთი კომპონენტიც იყოს. მისთვის არაფერი არსებობს მიუღებელი, დაუშვებელი. სრულიად ნიველირებულია ცნებები, რომლის გარეშეც სამყაროს არსებობაც კი ვერ წარმოგვიდგენია: ცუდი და კარგი, კეთილი და ბოროტი, ლამაზი და მახინჯი. უარყოფილია ერთმნიშვნელოვნების, სიმარტივის გამო. მისი ხელოვნება ეს წახნაგების, მრავალფეროვნების ხელოვნებაა. იგი იღებს ლენინის (ასე ერთმნიშვნელოვანი ფიგურის) ძეგლს გადაგდებულს სადღაც ეზოში, გაურკვეველ ადგილას და მისთვის განმარტებად წარსულს იყენებს – `წარსული – ძველი დრო, განვლილი დრო, ნამყო (საპირისპირო აწმყო, მომავალი), რაც წინათ იყო, განვლილი, გასული". ყველაფერი ძალიან მარტივია, ეს უბრალოდ ჩვენი წარსულია, შეიძლება ცუდი და სამარცხვინო, მაგრამ მიუხედავად ამისა ის არ შეიძლება იყოს გადაგდებული ან დავიწყებული. ის მხოლოდ წარსული შეიძლება იყოს.
გურამ წიბახაშვილის ხელოვნების მარგინალობის და ორიგინალობის მეორე, თუმცა ასევე ძირითადი ასპექტია ის, რომ იგი არანაირად ეწინააღმდეგება ვიღაცის, ან რაღაცის გავლენას. პირიქით, მაქსიმალურად ამკვიდრებს, აფიშირებას უკეთებს მათ უკიდურესი ინდივიდუალიზმისა და სუბიექტივიზმის ეპოქაში. თუმცა, `ვისაც გავლენის ეშინია და გაურბის მას, უხმოდ აღიარებს საკუთარ სულიერ სიღატაკეს. მის სულში აღმოსაჩენი აღარაფერია, რადგან ხელს არ უწვდის აღმომჩენს. დიდ ადამიანს ერთადერთი საზრუნავი აქვს _ შეძლებისდაგვარად ადამიანური, ან უკეთ რომ ვთქვათ ბანალური გახდეს". თითქმის გაურკვეველია როდის, რა მომენტში ახერხებს ავტორი ამდენად ორიგინალური და საავტორო ფოტოსივრცის შექმნას, ლექსიკონიდან ამოღებული არაავტორისეული განმარტებებით და ზოგჯერ, ასევე არაავტორისეული ფოტოებით. ეს არ არის ჩვენთვის უკვე კარგად ნაცნობი პოსტმოდერნული ციტაციის ხერხი. გურამ წიბახაშვილი პირდაპირ ბეჭდავს ნეგატივს და აწერს: `კეზელის ნეგატივები" ან `მერიასთან ნაპოვნი ფოტო". მისთვის ეს ნეგატივები უბრალოდ სამყაროს ნაწილია და ისე იყენებს მათ, იგივე რაოდენობით ხედავს მათში თავის პიროვნულ ნაწილს, როგორც ბუნების, პეიზაჟის გარკვეულ მონაკვეთში. ლექსიკონისეულ განმარტებებს კი თავისი წვრილი, დაწეწილი კალიგრაფიის საშუალებით მხატვრულ სახეს ანიჭებს და კომპოზიციის ორგანულ ნაწილად აქცევს. (ამ დეტალის მხატვრული დატვირთვა განსაკუთრებით საინტერესო იქნება არაქართველი სპექტატორისთვის).
თუმცა, ფოტოებს გურამ წიბახაშვილი განმარტების არარსებობითაც ქმნის. `60-იანი წლები – განმარტება ვერ იქნა მოძებნილი" – წერს ავტორი და მთელ ფილოსოფიურ ფოტოთეორემას ქმნის იმის შესახებ, რომ ყველაფერს ვერ გაშიფრავ, წლებს არ შეიძლება განმარტება მოეძებნოს. წლებს მხოლოდ სახე, ხატება შეიძლება ჰქონდეს `პობედასთან" (იმ პერიოდის ყველაზე დიდი ფასეულობა) ამაყად მდგომი ახალგაზრდა ქალის სახით.
მონოქრომული შავ-თეთრი გარემოდან ამოვარდნილი, მკვეთრად გამოყოფილი წითელი დეტალები ეს სუფთად საავტორო და ერთგვარად გურამ წიბახაშვილის სამარკო ნიშნებია. მათ ყოველთვის სიმბოლური დატვირთვა აქვთ და შესაძლოა ყველაზე მკაფიოდ ამბობენ მთავარ სათქმელს. მაგალითად: `ფიროსმანი – ქართველი მხატვარი", `ავთო ვარაზი – ქართველი მხატვარი" განმარტებულია ფოტო ავთო ვარაზის გამოსახულებით ფიროსმანის როლში. მის გვერდით კი მამაკაცის წითელი პერანგია გამოსახული, ზუსტად ისეთი, როგორიც ავთო ვარაზს აცვია ამ ფოტოზე და რომელიც ძალიან ჰგავს ფიროსმანის `მეთევზის" წითელ პერანგს. ასოციაციურად ფიქრობ, რომ ეს (ფიროსმანის `მეთევზის" წითელი პერანგი) ქართველი მხატვრების ყველაზე ღირებული სიმბოლოა. მიუხედავად ამგვარი შეხამებისა – წითელი სიმბოლო – ასე ნაცნობი და არასასიამოვნო დეტალი არც ისე შორეული წარსულიდან, ფერს სულ სხვაგვარი დატვირთვა ენიჭება. ეს უბრალოდ კომუნისტური რეჟიმის მიერ კარგად აპრობირებული ბანალური ხერხის ეფექტური გამოყენებაა საკუთარი მხატვრული მიზნის მისაღწევად. ამ შემთხვევაშიც დუალისტური, წახნაგების ხელოვნება იქმნება. ძალიან ნაცნობი, წითელი სიმბოლოები სრულიად უცნობი, ახალი მნიშვნელობით.
წითელ ფერს ზოგადად დიდი ადგილი უჭირავს გურამ წიბახაშვილის შემოქმედებაში (ისევე როგორც წარსულს ადამიანის ცხოვრებაში). მისი შედარებით ადრეული სერია `წითელი" რამდენიმე ფერწერული ნამუშევრისა და პატარა წითელი ყუთებისაგან შედგება. ყუთებზე გარედან ზეთის საღებავებით სხვადასხვა ფიგურებია გამოსახული: კამერა-ობსკურა, შუქურა, პეიზაჟი და სხვა. ისინი პატარა საიდუმლოებით მოცული კარადების შთაბეჭდილებას ქმნიან და თითქოს კულტურული ხსოვნის მეტაფორას განასახიერებენ: `კარადა ინახავს ყოველგვარ ხარახურას როგორც ფასეულობას და ყოველგვარ ფასეულობას როგორც ხარახურას. მისი მიმზიდველობის საიდუმლო იმაშია, რომ იგი ეგზისტენციურ უწესრიგობას მალავს. კარადიდან გამოვარდნილ ამ უწესრიგობას შეუძლია შეავსოს და დაიმორჩილოს სივრცე". მართლაც ძნელია გაარკვიო ერთ ყუთში ერთბაშად მოქცეული ჯოკონდას, საბჭოთა ხუთქიმიანი ვარსკვლავის, ქრისტეს და დონალდ დაკის ერთმნიშვნელოვანი ფასეული გამოსახულებებიდან ვისთვის რა არის პირველადი ფასეულობა. ამ შემთხვევაშიც, ისევე როგორც ყოველთვის გურამ წიბახაშვილი უკიდურესად ლიბერალურია და სპექტატორს პირადი არჩევანის საშუალებას სთავაზობს. თუმცა ამ ლიბერალურობის უკიდურესი გამოვლენა მაინც ფოტოქაღალდის გაუმჟღავნებლად დარჩენილი, შეურყვნელი (როგორც თვითონ გურამ წიბახაშვილი ამბობს) ნაწილებია. რადგანაც ამ შემთხვევაში ავტორი საშუალებას გვაძლევს არჩევანი მის შემოქმედებას და არაშემოქმედებას, მის შემოქმედად ყოფნასა და არყოფნას შორის გავაკეთოთ. იგი ბოლომდე იხარჯება და სწორედ ამიტომ ყოველთვის `ავსებს და იმორჩილებს" სივრცეს მის გარშემო.
თუკი ფოტოგრაფია არის `სარკე ამალგამის გარეშე", მაშინ ეს თავისთავად იქნებოდა მცირე მოგზაურობა სარკის მიღმა. სწორედ ამიტომაც იყო საჭირო მოგზაურობის ალისას პრინციპი. მითუმეტეს, რომ ამ შემთხვევაშიც ჩვენთვის კარგად ნაცნობმა და ბანალურმა საგნებმა ზოგჯერ სრულიად მოულოდნელად შეიძინეს უცნაური დატვირთვა და ორიგინალური თვისებები.
